PATRUNANAKA

Jisk'at wajcha jilasir Wanka Sanuni achachila

QULLASUYU AYLLUN PATRUNAPA

Francisco Huanca Sanuni-n Arsutapa

Qhuru patrunanaka, nayra maranakan taqi chiqan walja ayllun qamasir jilat kullakanakaruw t'aqisiyapxirïtayna. Jupanakat maynïrix Isla Copacabana, Qullasuyu ayllun pä patrunaw utjatayna. Pablo Ruíz Miranda sutinïtaynaw payïr patrunaxa. Warmipax Carmen de Ruíz sataraki. Uka maranakan pä tuqir utanïtaynawa: mayax ayllu “Qullasuyuna” ukat mayax Ch’uqi Yapu jach’a markana: Juan de la Riva sarañana (calle). Utapax kimsa utäyunitaynawa. Pachpa arunakapan Wankax akham sawa arst’äna: “Nanakax Pongoruw jutaptxa, paninipuniw jutañänxa: mayniw phayiri ukat maynix juyranaks yaqha yänaks aliri. Ukanak lurañatakix ayllutpach taqi jaqinakaw jutañayri. Sapa maynix mä phaxsiw patrunar La Paz markan luqtañayri. Uka phuqhatatx yaqhanakarakiw jutapxiri. Sapa wila masit paniw jutañänxa. Pahxsi tukuyatarux yaqhanakarakiw purinxiri, ukat nanakax pataruw kutt’xapxirïta.

Jupanakat warmi patrunax sinti qhurupuniyriwa: kaltux jan walïkchi, jan ukax kuna q’añusa, nik’utas jalantch ukapachax wallaqkir kaktumpiw ajanur qhallkatiri. Chachayrix suma arumpiw yaqhippachax iwxt’asiri: ‘Janiw thithiyotätati, kunanaks sumpï lurätaxa, sasina’. Ukat sipan warmix janipuniw suma arupax utjkänati. Ukham qhurütapat ayllunkirinakax taqi tuqiruw mistxapxiri. 60 tunka wila masit paqallqurukiw tukusxiri. Ukat khuysur utanakax ch’usakamakïxiriwa.

Patrunan Uywanakapa

Kunapachatix patan patrunatak uywanakap uñjapkirït ukapachax nayarux mä pusi kutiw jan sum iwis awatitajat jawq’jitu. Ukat uywanakapax kast kastänwa: khuchhipax niya patakänwa, kawallux suxta, wakax pä tunk jila. Ukat iwisax tamanakar jaljatänwa: mä tamax 600, mä tamax 450, ch’awañ tamäk 150, khariñ tamäk ukax 120 ukhamanakänawa. Ukat waka kisus iiws kisus sapa uruw atiñäyri. Uka tamanakx sapa jaqiruw uñjañapatak katuyiri. Taqi uywanak uñjatat janipuniw kuns payllirïkis waxt’irïkarakisa; antisas ayllunkirinakakiw sapa phaxsi k’awna churapxiri. Uka k’anwanakax pä kajunaw apthapisxiri, kunatï sapa jaqix phisqa k’awna churañayri. Ukat La Paz markar apanxasax jupax aljirïnwa, janiw taqpach manq’kiriti.

Kunapachatix uywanakax jiwxi ukkhax ukax payllañayriwa. Janipuniw kuns inak apt’añ munirïkiti. Tunqunaks jawasanaks jamp’iñatak churask ukx janipuniw juk’aqayañäkiriti. Ukanakax jamp’itax jayanakaruw t’iskxiri, ukat paya, kimsa libra ukhamaw pisiqxiri, ukat ukax jiwasan juyrasat phuqachañäxiriwa.

“Qullasuyu” ayllurux yapu sataña,yapu apthapiñ urasakiw jutiri. Kunapachatix ukankk ukapachax janiw jupax amparapamp lurirïkiti, jan ukax ayllunkirinakaw yapuchaskiri. Jupax chachanak warminakaruw jak’at uñch’ukiyaskiri. Yapu luririx jank’akiw utanakat mistxañayri. Ukham mistusax yaqhip warminakax janiw ñik’utaps sum k’anjasikirïtaynati, uk uñjaxas patrun mamax wali tuqisiri. Ukat kawall 'raskiti' apsunim saw siri, ukat uka raskitimpiw mamanakar saxrantiri. Ukax mä yanqhachäwiyriwa.

Wajcha Wawanaka

Wankax Altu Pata markan jichha arunakan qamasxi

Nanakax wajchanakjamax sapa sawär uruw patrunatak payañ apthapir sarapxirïta. Uk tukuyasax mäkirakiw qutar uma aptir sarapxirïta, uka umampix liktunakaruw warapxarakirïta. Jan ukäk ukapachax uta uyunakapan panqaranak khuchupxta, quranak apsupxta ukham lurapxirïta”. Jupanakax jisk’anakäsin janiw jutañ pongat Ch’uqi Yapu markar atipkirïtaynati, ukat ukanak lurapxirïtayna.

“Kunapachatix patrunax Qullasuyunkk ukkhax jan chachan tawaqunakaruw phayañapatak jawsayiri, mayninakax aliqakiw yanapapxirïta. Kunawrasatix La Paz markat jutki ukkhax kawallutpun jutapxiri. Sapa phaxsin mä kutis pä kutis wiraxuchas siñuras jutapunirïnwa. Juytapk ukapachax jupanakarux thakhir suyiriw katuqañatak jutañayri. Urasax yuqanakapam kunas jutapxiri. Yuqapax Gastón Ruíz, phuchaparak Teresa Ruíz. Qhipa maranakax yuqapas phuchapas Estados Unidos markaruw sarxaxäna.

T’aqisitapa

Franciscox jan awkinïsinx sintipuniw khaya maranakan mamapar t’aqisir uñjatayna. “Hacienda yapu lurañat purinisax mamajax sintpun jachiri, nanakarux kimspachaniruw lawamp jawq’arasir sasina:’ Jachañäni, Alaxpach Awkir killisiñäni’ –sasa. Jupax chika arumanakaw q’ara chichil thatsusisin utäy pampanakan jachiri. Tataj jiwatapatx mamajan sintipuniw t’aqisirïna. Yapu urasax janiw jupar khithi yapapt’iris utjirïkiti. Q’ipinak asnur apxatañ janiw atirïkiti, llamayuñans mamajax qhipt’iriwa, uk uñjasax patrun mamax mä kimsa kutiw nuwjirïtayna”.

Mä kutix patrunan tunqu yapup lluxlla umax apxatayna. Ukat jan ukham lurasiskañapatakix taqi ayllunkirinakax qala taqan allintapxiri. Ukatakix mä pusi ampar luqa manqhi laq’a allsupxiri. Niyak allintañ tukuyasinx jach’a qalanakampiw taqanrantapxiri. Waljan warmix chachanakapampix jank’akiw tukuyapxiri; ukampirus mamajax janiw qalanak aptañ atkiriti, ukataw arumanakax sint jachiri.

Patrunan utapan jan phayañax pist’askañapatakix ch’uminak jaytaniñayri. Ukat mä jayp’ux jilaqataw utajar purini, sasina: ‘Patrunax lawanak arunthix aptanin sistam’ –sasa. Ukat mamajax mä kimsa luku phayañ q’iptanï saw wali willjta mistüna. Kutt’anxasaw jiwasax phayasiskañän sasina. Ukat janiw chika uru saraqatkam purinxiriti; jupax jan manq’ataw mayamp mayamp lawa ch’uminak lukuskatayna. Ukat may purinisaw wal mamajan jachiri: ‘Akham awkimax nar jaytawayitu, wal nayax t’aqista, jumanakas jan manq’ata’ –sasa. Uka maranakan janiw juyras utjirïkiti. Qharanakax ch’uqi ch’iwanakak manq’asipxirïta, jan aychani. Yaqhippachax mamajax Copacabana marka iwis lik’i alir sariri, ukat ukamp kaltur jaqt’asiñataki. Janiw qullqis utjarakirïkiti.

Sallqantäwi

Mä marax patrunan iwisapax sintipuniw mirantatayna. Uk uñjasax jupax 180 qallu iwis utjatapatx 40 iwis jupatak apaqasxatayna; 120 qallun iwisak patrunar churxatayna. Kunapachatix patrunax katuqakatayn ukapachax janiw kuns amuyaskataynati. Antisas walikpun ukham miraytax saw satayna. Ukat qhipa maran 70 tunka wawan iwisatx pä tunkajm apaqxarakkitaynawa.

Kunapachatix yaqhip iwisanakax usump jiwatayn ukapachax Wankakiw kharsuwsin manq’antxirïtayna. Uka maranakax patrunax ipirataw tukxatapäna, ukataw jan amuyskatapänti. “Taqi kunas aka jakäwinx ch’ikt’asiñat pintixa” saw Pransiskux arst’arakïna.

Patrunan jiwäwipa

Mama patrunax janiw jiwañ atirïkiti, jupax phisqa maraw parálisis ukamp wal t’aqisiwayi. Janchipax mä ch’illäxpachaw jiwatäna, maysux walïskaraki. Mä qullañ utaruw phuchapax jaquntawayatayna, ukat ukan t’aqisiskirïtayna, jan jiiwirirak jan waliptiriraki. Ukhampuniw jiwxi.

Wiraxuchayrix janiw jiwañatakix t’aqiskänati, kunalaykutix jupax janiw sinti juchanïkänati. Ukat mä willjtakiw Ch’uqi Yapu markan k’umaräkasin jiwat uñstxatayna. Jupax sapakiw utapan jakxäna. Jupax wali suma jiw jiwxixa.

Yatiqaña

Qullasuyu ayllun yatiqañ utax 1952 maran uñstüna. Uka maran Víctor Paz Estensoro Presidente-w pata pampankirinakar arxatapxituxa. Ukat nayra maranakanx janipuniw khitis ullañ qillqañ yatipkirïtti. Jupax sirïnwa: ‘K’anwanak janiw churxapxätati, yapunaks janiw yapucharapipxätati, patrunanakar jiwkatayapxam saw sirïna. Uraqinakajs jupaw kutkatayxapxitu’”.

Qhipa Arunaka

Janïr 1952 mara purinkipanx pata pampanakan jilat kullakanakax patrunanakan luqtiripäpxataynawa. Yaqhip ayllunakakiw jan ukhamäpkataynati. Arsüwinakax kunaymanaw utjaspa. Taqinis qillqt’anipxañapatak jawillt’atäpxiwa.

Martin Qhanawiri