K’uwisu

Uñstatapa

(K’uwisu/Cuy) K’uwisuxa jisk’a uta manq’aña uywawa K’uwisuxa walja sutiniwa Sañani: cobayo, curi, conejillo de indias, uka sutinakampi yaqha jaqinakaxa uñt’apxi. Aka k’uwisuxa thaya América uraqina jakasina. Aychapaxa walja ch’amanchirinakaniwa. Aychapaxa jakasirina aylluna jaqinakatakixa wali askiwa. K’uwisunakaxa jisk’a ch’uxña ali manq’asiriwa. Ukampirusa, janiwa jank’aki usunkiti. Ukhamaraki, jank’akiwa wallq’ipti. Ukampirusa, walja jisk’a k’uwisunakaniwa. Aka suma askinakampixa jaqinakaxa walja aka uywa uywapxi. Ukhamaraki, walja manq’apxi. Perú, Colombia, Ecuador y Bolivia uksa markanakana jilpacha manq’apxi. Aka uywaxa kimsa waranqa qhipa maranakana uywatatanawa. Sañani, cultura paracas (250 a 300 a. C.), ukana thajanakapaxa utjatayna. Ukampirusa khaysa América del Sur uksana K’uwisumpi jaqinakampi atintata jinkhatasitayna.

K’uwisu (Cuy)

Manq’añata/phayañataki

Pirwa markanxa walja jaqinakaxa k’uwisu aycha manq’apxi. Aka k’uwisuxa pashpa jaqi wila masinakana uywatarakiwa. Perú, Ecuador markanakanxa jilpacha uywapxi. Ukhamarusa, Bolivia, Colombia markanakanxa janirakiwa waljpacha uywapkiti.

Kawqhata juti

Aka k’uwisuxa Perú, Bolivia, Ecuador ukhamaraki Colombia markanakana jakasipxi. Aka uywaxa jank’akiwa wallq’ipti. Ukhamaraki, wali jasa apnaq’añawa. Janirakiwa walja manq’a manq’apkiti. Ukhamaraki, aka uywaxa juk’a qullqimpikiwa uywasiraki. Ukhamarusa, aychapaxa walja ch’amanchirinakaniwa.

K’uwisuna jakasiñapa

K’uwisuna jakawipaxa juk’akiwa yatxatata. Aka uywanxa jakasiñapaxa wali juyakiwa. Kunawsatixa jaqimpi chika jakasi. Aka uywanxa laboratorio manqhanxa jakawipaxa wali mayjawa. Sañani, wali khatatirinakawa. Aka uywanakaxa kunawsatima suma apnaqasi ukhaxa suma juyakiwa tukupxi. K’uwisu tamanxa jakawipaxa wali mayjawa. Urqu k’uwisunakaxa nayriri sartañataki wali nuwasipxi. Nuwasiñanxa aychapatxa usuchasipxi. Ukanakaxa, jani askikiti sañani janiwa jiljapxiti. Qachu k’uwisunakaxa suma aski juyakiwa jakasipxi. Ukhamarusa walja tamata jakasipxaspa.

K’uwi suma aski uywaña

K’uwisuxa jiwasana pata thaya uraqina jakasiriwa. Aychapaxa jaqina maq’aparakiwa. Aychapaxa wali aski suma ch’amanchiriwa. Ukhamarusa, janiwa sinti lik’inikiti. Ukampirusa thaxapaxa wali askiwa yapuchañataki (Montes, 2012).

Kasta kasta k’uwisunaka

Kasta A

Aka k’uwisunakaxa mä paralelepípedo ukhama uñjasi. Ukhamarusa, aka k’uwisunakaxa walja aycha churirinakawa. Utjayaña, suma aski puquña k’uwisu tuqitxa thaqasi. Ukhamaraki, jank’aki jiltañapataki. Akanakaxa jank’aki puquntapxi, ukhamaraki ch’aqhanakapaxa wali suma thurunakawa, ukhamaraki wali juyakiwa jakawipaxa. Aka k’uwisunakaruxa puquñapatakixa ch’amanchiri manq’anaka churaña.

Kasta B

Aka kasta k’uwisunakanxa angulosa ukhama uñjasi. Janchipaxa aka k’uwisunakana janiwa sinti manqhankiti. Ukhamaraki, janiwa sinti aychanikiti. P’iqipaxa jach’awa. Ukampirusa jinchupaxa janiwa sinti jach’akisa, ukhamaraki janiwa sinti jisk’akisa. Aka k’uwisunakaxa wali khatatirinakawa. Ukhama janiwa suma apnaqañxamarakiti.

Kasta ñik’utapata

Nayriri kasta

Ñik’utapaxa wali jisk’akiwa. Ukhamaraki ñik’utapaxa wali janchiru jaqhatatawa. Aka suma kasta Perú k’uwisuxa walja aycha churirinakawa. Jikhatasipxiwa walja saminakana. Sañani: khananaka, ch^’iyaranaka ukhamarusa jani sinti khana ukhamaraki janiwa sinti ch’iyara uka saminakana jikhatasipxi. Aka k’uwisuxa suma jakawiniwa. Ukhamarusa, walja aycha chuririwa.

Payiri kasta

Ñik’utapaxa wali jisk’akiwa. Ukhamaraki, p’iqi patanxa chhiriniwa. Ukhamarusa, janchipaxa jach’awa. aka kasta k’uwisunakaxa janiwa jank’aki jilapkiti. Ukhamarakiwa, jiqhatasiwa walja saminakana. Ukampirusa, janiwa sinti suma kasta k’uwisukiti. Ukhamarusa, jakawipaxa suma aycha churañapataki thakinchatawa.

Kimsiri kasta

Ñik’utapaxa wali jach’awa. Aka k’uwisunakaxa pä kastaru chiqanchatawa. Sañani: nayra kastaxa ñik’utapaxa wali jach’awa. Payiri kastaxa ñik’utapaxa wali jach’arakiwa, Aka kasta k’uwisunakaxa janiwa suma aycha churirikiti. Jaqinakaxa aka k’uwisuruxa mascota ukhama uywapxi.

Pusiri kasta

Aka kasta k’uwisunakanxa ñik’utapaxa wali chhiri uñjasi. Ukhamanakawa jisk’a k’uwisunakanxa aka chhirixa wali suma uñjasi. Jach’a k’uwisunakanxa akaxa janiwa suma uñjaskiti. P’iqipaxa ukhamaraki janchipaxa muruqt’atawa. Ukhamaraki, janiwa sinti jach’akiti. Ukhamarusa, aka kasta k’uwisuxa aycha chuririwa.

Janchipa

K’uwisu urquxa jank’akiwa puqunti. Ukampirusa, qachuxa janiwa jank’aki puqunkiti. Ukhamaraki, janirakiwa jank’aki qachuti u janicha urquti uñjanxamaraki. Akaxa katusinakiwa uñjasispa. Aka k’uwisunakana janchipaxa wali jach’awa. Ukampirusa ñik’utapaxa yurita ukhata utji. Urqu k’uwisunakaxa kututu ukhama ch’awjapxi.

P’iqi:

P’iqipaxa janchipata wali jach’awa. Jinchupaxa wali liwi jisk’anakawa, ukhamaraki walja k’uwisunakaxa jach’a sayt’u jinchunakampi utji, aka k’uwisunakaxa kasta jisk’anakawa. Nayranakapaxa wali lisu uñtaninakawa ukhamaraki ch’iyara, chupika saminakaniwa, ñik’utapaxa qhana ukhamaraki ch’iyartata saminakani utjaraki, nasapaxa jisk’a muthunakawa, laka ch’akhapaja wali arinakawa ukhamaraki qhipa ch’akha lakanakapaxa waljarakiwa.        

Aka laka ch’akhanakaja akhanakawa:

I = 1/1, C = 0/0, PM = 1/1, M = 3/3 taqi = 20

Kunka:

Kunkanakapaxa wali thurunakawa. Ukhamarusa paqallqu vertebras ch’akhaniwa. Sañani atlas ukhamaraki axis ch’akhanakaxa wali suma thurunakawa.

Janchi laphi:

Aka k’uwisunakaxa kimsa tunka vertebras dorsales ujka ch’akhaniwa Ukhamaraki, pä costilla ch’akhanakaxa esternón ukampi jaqhatatawa. Qhipa kimsa costilla ch’akhanakaja liwi liwisipki.

Phatanka:

Aka k’uwisunakana phatankapaxa paqallqu vértebras lumbares ch’akhaniwa. Akanakaxa wali jach’a thurunakawa.

Kayunakapa:

Kayunakapaxa jisk’anakawa. Nayriri kayunakapaxa jisk’anakawa. Qhipa kayunakapaxa jach’arakiwa. Kayunakapaxa jisk’a sillunakaniwa. Utharakiwa walja silluninaka sañani: kimsaqallqu silluninaka kayunakapana utji. Sayt’añapataki qhipa kayumpi sayt’asipxi. Ukhamaraki qhipa kayunakapaxa wali thurunakawa.