Ch'uqi yapuchaña

Janïr ch’uqi satasax pä kuti jani ukax kimsa kutiw uraq unxtayapxi; nayrirï ukx anata phaxsin patan jakasir jilat kullakanakax qhullxañ yatipxi. Sapa mayniw munataparjam uraq wakichañapa. Sañäni, mayniti walja wawanïchi ukax jach'pach yapuchasiñapawa, jichhax mä pä wawanikïchix jisk’pachakrak qhullisipxiri. Ukjat mä kimsa phaxsi jan ukax pusi phaxsiw suyt’apxi, ukjaruw khunu khunxatatat wasitat kutisipki. Qhipha ukx ch’uqi satxañtakkiw laq’achxapxaraki. Ukat mä qhawqhürut satantxapxakiwa. Ukat janïr satkasax jathamp wanumpiw puchtüñaparaki. Satañ urux wali alwat tukuñkamaw yuntampi jan ukax thara tharamp satantapxi.

Ch’uqi sata

Ch'uqi satiri

Aka jamuqax nayra jilata Franciscon apst’atätaynawa. Akan kimsaniw ch’uqi satantasipki.

Nayra sata (San Calixto, taypi sata phaxsit 14 uru saraqataru)

Nayra satañtakix janiw ukjamak qalltañakïkataynati, patan jakasirinakax sank’ayumpin waych’ampin panqarañap suyt’apxirïtayna. Niyak panqarxipan mäkiw ch’uqi satxapxirïtayna. Ukat jani ukäk ukaxa, San Calixtonrak lurapxirïtayna.

Taypi sata (San Martín de Porres, lapak phaxsit 3 uru saraqataru)

Akkïrix lapak chika phaxsinkiwa. Jallu purxatipan patankirinakax ch’uqi satxañak yatipxi. Uka pachan satatax janiw ancha nayräkis jani ukax ancha qhiphäkarakisa. Achux walikiw utjaskiri.

Qhipha sata (Janïr Tatitun yurïwip purinkipana)

Qhiphïrix ancha qhiphäxiwa kunatti janiw suma achuqañapas juyphimp katuyasiñapas yatisxiti. Uka pachan satañax surtinitakkïxiwa.

Satatat mä kimsa simanaw suyt’aña ukat ch’uqix mistunuqxakiriwa. Mistutat mä pä simanaru jani ukax kimsa simänkipxaruxa, ch’uqix qawxañakirakiwa. Qawañatakix munasiwa: mä yunta waka, mä qawiri, ukat mä alliririmpi. Laq’a suma ch’uqir allkattañapatakix jupanakax tukuytuqit qalltañ yatipxi.

Ukat Rilapasa ukjatakix nayrïr satä ukat machaq achu phat’aqasxapxakiriwa. Satata ukjatx kimsa phaxsi jilakiw suyt’apxi. Ukjarux llamay phaxsin ch’uqi llamayukiw jutxi, ukampins aka qhipha maranakan janiw qhipha llamayxapxiti, jani ukax qasäw phaxsin ch’uqi apsxapxi kunatti achuqatat laq’uw mäki sarxatañ yati.

Ch’uqi llamayu

Paninix ch’uqi llamayusipki, maynisti ch’uqi jasak pallsuñtakiw yuntamp ch’uqi sukanak jiskharaskaraki.

Ukjamïpan mä urux ch’uqi llamayur sarxattana. Ukat chiqapiniw laq’ux ch’uqinakar piyarañ qalltatäna. Ch’uqinakax tantiyunakkïnwa, janiw maymarjam wali achuntatakänti. Maymarax ch’uqix munttakamakïnwa. Aka marax t’una wali jilaniwa, ukat janiw jank’as jusachayaskiti. Ñakapiniw tukuñkam lurtana. Tukutat siwarampiw ch’uqi muntunanak imakipawäxapxaraktana.

Uka muntunanakasti, kimsar jaljatawa:

Waychu.­­­­­­­ Jach’anakarak muruq’unakarak ukjamaw achu. Samipax janq’ump allqancht’atawa. Ukat ch’uñump tuntampitakiw jani kusäkiti, wali qhuluwa. Antisins muntaräramp qhathimp phayasitaw p’ujsa.

Ch’iyar pala. Waychut sipan akkïrix tantiyunakkiw achuqi. Purumä ukjanakan mäk’amp jach’pachanak achuri. Samipasti ch’iyar kullirakiwa. Nayranakapax mä mayakiw utji, ukjamarakiw muntarar phayasiñas kusa, umallak umallpacha, ukat qhathi phasyasiñas mäk’ k’ask’ïriwa.

Janq’u pala. Kunjamati sutipax sixa, janqu pala, samipax janq’uwa. Ukat tuntapaw sinti kusa kunatti änkukiw mistsuñ yati ukat janirakiw juchhjtkiti.

Ukjat ch’uqi pallakiw suyt’atäxi. Nänakan akjam kimsa kasta ch’uqikiw achuyatäxi, ukampins waljanakaw utjaski. Akjarux ukatuqit mä juk’anak qhanancht’arakiñäni:

Ch’uqi pallja

Apsutat mäkiw qhiphürunakax ch’uqix palljxaña, kunatti laq’uw suma ch’uqinakar arkarpayiri. Ukan muntax muntakama, jathax jathakama ukjamaw jalanuqxaña, ukat t’unamp laq’ut ch’uqimpix ch’uñutakiw yaqhachsxaña. Uka tukutat utarkamaw putunakar warantxaña.

Yaqha ch'uqinaka

Qhini ch’uqi

Qhini jan ukax qhathi ch'uqix phayañtakix muxsätapat sillp’inpachakiw iwij phukhur irt’asiña ukat janiw jaxükiti, antisins wali p’ujsarak sumarakiwa:

Janq’u axawiri. Ch’imi nayranakani ukat ukax tantiyukiw achu.

Surichu/surimana. Juk’a nayranakanikiwa ukat tantiyunakakirakiw churi.

P’itikilla. Akax walja saminakaniw utji: Wila p’itikilla, janq’u p’itikilla, allqa/wilamp janq’ump allqanchat p’itikilla. Ukanakan nayranakapax waljawa ukat tantiyunakaw achuraki.

Phiñu. Allqas wilas janq’us ch’iyaras q’illus ukat surimanas ukjamarakiw utji.

Runtusa. Uñtapax muruq’uwa, samipax janq’ump wilampirakiwa, qhathipax taqit sipan sumapiniwa, ukat amstana jan ukax puruma ukjanakanak sumpach achuqi.

Luk’i ch’uqi

Jilpachax ukax ch’uñutakiw wali kunatti mä juk’a k’askt’atawa, ukat ch’uñuptatax kusakïxiriwa:

Chuqi pitu. Suma janq’uwa ukat kulli saminis utjakirakiwa. Uñtapasti t’alphawa ukat manq’añakiw mäk’ k’aska.

Jan jaljatanaka

Ch’iyar isla. Muruq’uwa ukat jisk’a nayranakanikirakiwa.

Qamichu. Muruq’uwa ukat nayranakapax tantiyunakkirakiwa.

Munta ch’uqi (muntararataki)

Akjam ch’uqinakax muntararatakiw wali kusa kunatti niya jach’akamakiw achu, ukat sillp’inpach qhats phayasikiraksnawa. Sumak jani ancha sumäkiti:

Janq’u quyu. Ukax sayt’uwa, nayranakapax wilanakarakiwa, ukat wila quyus wila chuyman quyus ukjarakiw utji.

Wisllawiri. Ch’iyar k’umu sayt’unakawa, ukat manq’añax mayanakjam sumarakiwa.

Saq’u. Ukax t’alphawa ukat samipax suma janq’urakiwa.

Ch’iyar imilla. Akan muntararapaw umalla.

Janq’u imilla. Tantiyukiw churi ukat jakt’at nayranakanikirakiwa.

Wila imilla. Ukax p’ujsawa, ukat waychumpiw niya pachpa.

Sani (imilla). Muruq’uwa, jach’akamakiw achu, samipax q’añu janq’jamarakiwa.

Aka qillqt’at kimsa qhanancht’äwimpiw tukt’ayañäni. Ukanakasti yuntatas ch’uqitas ukat llamayuñampit kunarakiwa; nayrirï ukan nayrax ch’uqi satañtakix yuntarux yuku patarux jisk’a wiphalanakampiw junurapxirïna. Ukat waka jikhanimpir parampirux jalmampirakiw ch’uqxatapxirïna. Ukat sipan jichha maranakax chhaqhayxapxiwa. Yuntx jan jisk’a wiphalanakan jan jalman ukjamak yapisxapxi. Ukjarux ch’uqi llamayuñtakix janiw nayra maranakjam llamay phaxsi suyxapxiti, jichhax qasäw phaxsin ch’uqi llamayxapxi. Ukat tukuyañtakix ch’uqix kunayman manq’a phayasiñtakirakiw utjistu. Ukkïrinakat sisnawa, muntarara, tunta, ch’uñu, qhathi, ukat umar wayt’at ch’uñu.

Pankanaka

• Mamani Pariguana, M. ukat yaqhanakampi. (2019). Pä-arun arupirwa 'Diccionario bilingüe'. Artes Gráficas Catacora.

Jiskt’atanaka

Pachpan jakirinaka:

• Marcela Chura Huanca (Marka Qallamarka)

• Jesús Quispe Canqui (Marka Qallamarka)