¿KUNATS UTJPACH JUK´ JARIYAÑ NAYRAQAT WAWANAKAR YATIQAÑ UTANAKAN SARAÑATAKI AKA T´AQ ARUN AMUYUNJA?
JUK´A ARUNAK (Resumen) Aka, qamawisanx wali atipasiñanakan qamsnax sapur kamaw jankiw nayrst´away kunanakasa. Ukalaykutaw wawanakarus mayipxix isq´atpachanakat yatiqañpawa, kunatix aka, wawanakarux sum wakichayañawa ukataw kawkins sumaw sarani, khitirux atipaskakispawa, kawkirus puriskakispawa. Yariyañ nayraqatasti, sañ muniw mä tama lurawinaka, kunatix akampix lursnaw apsusnaw walj musallanak janchisata, amuyunakasata, amuy marakachirinakat wawanakanxa, jayriyañtuqit waljakinak luraskakiñaw chiqanchañataki.
QANANCHAÑA (INTRODUCCIÓN) Nayra pachanakat jaqinakarust yatiyapxinwa, akasti, uñjañatakinwa, kunanakas yatipxana, kunankas luriripxana, taqi, ukanakaw umuyupxanaw jaqinakata. Aka, yatiqawinakax luarasinw sum wawanakax sarañpatakiw ukat nayraqaturx sapxanwa yämakis isk´a asukutpachaw lurañaw sum qhananchañatak wawanakan jakawinakapaxa.
Yatiq lurawist apasiñapaw taqi, k´achatakipuniwa, janiw nayrachañakit yatiqawinx wawanakarux ansas yanapt´añaw maraparjam janirakiw yaqha yatiqañanak jiljamaranakat yatichañakiti, sarañapakix ukakiw yatichaña, taqinis ukhamatarakiw jikirsnaw yatiqawi.
Ukasti, sum amuyuñarakiw janiw wawankax kipqapurapkiti, ansas sapamayniw mayjatarakiw qatuqapxi yatiqañanaka, ukhamarus aruskasiwins pachparakiwa. Tayk awkist yatipxañpaw kawkikamas sum jayriyañapuw janiw anch walj jayriyäñakiti.
Tayk awkinakasti, sumpuniw amuyupxañapuniw kunatix jayriyañ uqsatuqita, yänapañapunirakiw yämakis churañaw wallj iyawsawinaka, ch´amanchawinaka. Ukataw sañ utanapuniw qalltañ sum jayriyan wawanakasarux suma yatiñchawinakampinakax yatichaña. Ukampinsa, jayriyañ nayaraqat sarawisti, janirakiw uñt´atakitix tayk awkinakampix uka suma lurawinakax qamañapan ukhanakana, wawanakarust tayk awkist jupanakankiw yanapt´añanakasti. May t´aqanakast uñjasiw jayriyañanxa, wawanakast sarapkix yatiqañ utarux ukanaw qalltix jakawipax wawanakana.
Yatiqañ utanax uñjasiw taqi yatiqawinakapa, taqi lurawinakapa, taqi musallanakapa, taqi sumankañanakap mitapampinaka, taqi arunakapata. Tayk awkinakast sum yanapt´axist wawanakarux jayriyawinsti, wawanakax sum yanapatanakast janiw jan walt´awinakapax utjkanit yatqañ utana. Yamakis yatichirinakarus inamp jasakiniw yatichasti uka wawanarux sum jayriyätanakata.
Ukataw altu pata markan lurasiwayix aka yatxatawisti, aski, amuyuñapuniw wawanakasarux sum jayriyañax nayraqata, akasti, qipanakarust jan utjañpatak uka, jan walt´awinakast yatiqañ utana. Uñjtanwa walaj jan walt´awinkax tayk awkinkan kunat jan yanapt´añ atkapkisti, may jan walt´awinakapast qullqimpiwa, mayasti, jaqinakan amuyunapampiwa, mayasti jaqinakan lurawinakapampiwa, uñjañapawa.
QHANANCHSUÑA (DESARROLLO) JARIYAÑ NAYRAQATA (LA ESTIMULACIÓN TEMPRANA) Akasti, jariyañ nayraqat sañ muniw kunayman qutunakawa, lurawinak thakhi, lurañ yatqxtawik apasiw saparsa, irnaqasiñapaw wawanakanx yuritapat suxta marankamaw kunkimp wal yatiq lurañpataki, akasti, lurataw tatanakaru, mamanakaru, yanapt´añataki, wawanak sum yatiqañatuqit yatiñpa. Aka, jariyañ nayraqat sañ muniw wawanakasaruw churañaw mä jach´ yäqaw yatiñ tuqita, lurañ tuqita, amuyt´añ tuqita, kunkix jilxatayañatakix ajayuchit tuqit amuyunak, amuyt´asimpataki. Akast janiw sañ munkit wawanakar nayrapt´ayañatakixa, ansas sañ muniw churañasaw taqi amuyt´asiñanka, churañaw mitaparjam janiw aka amuyt´awinkast jilañapakiti, janiw atipasiñätakititi, yatiqañatakiw taqikunakaw wakisk mitaparjam lurawinak yatiqañataki. Aka, arust uñstiw khä, wawanakat kamachiwipat mä waranq llatunk patak phisq tunk llatunkani, luratanw wawanakatakipuniw t´aqh yuripkan ukanakatakipuninwa. Akasti, yariyañatakinw wanakarur wisamkipxki ukhanakaru. Aka amuyust t´aqhinkir wawanakasti, ch´amanchiw qallt jariyañ alw tuqita. Wakichawipanxa sanx (Lopez, 2004) Aka arusti, sañ munanxa, yatiqañ nayraqata, wali askiw parlañatax jariyan nayraqatamp yatiqañampita. Amuyutapï, arkiripaw sasin taq wawankan thaxpach sayañakapax sapaqatankirinakapa, akastix jikxatañatakiw kunayman lurawinak yatiqañatak (janchipachstuqita, markapttuqita, chiqa sarta, chuyman sarawtuqita, yäqañtuqita, ch´ikhituqita, ukatuqitanakata) waliñkañtuqita. Ukhämapuninkaw yatiqañanaka. Akax qatuqasin sañaspäw yatiqawix amuyt´athawa jayriyañ nayraqatax arknaqiwa kunkitix jikxatañax wawanakan wakisk ukhanax Jikirañatak ch´allxtawinakata, ch´amanchañ ch´ikhituqita, munasïwtuqita, llamp´utuqita, ukanakata.
QHANANCHSUÑ ARUT AMUYUPATA (DESARROLLO DEL LENGUAJE) Ar amuyusti sum yatiyawitakiw jaqinakampi parlasiñataki, ukast sarañapawa kasta kasta ajllit arunak kawkins uñt´añaw kunayman lurawinaka: 1. qallta saraw wakiskir amuyumpï . mä kut yurripxï, wawanakast niyaw jupanakax yatipxi, ch´amusiñ ukhämat ñuñ thaqhapxi manq´añlayku. Ukampisa, wawanakax niyaw qalltapxi kunkärsuñax unqxtasa ispillillumpi, ananampi, laxrampi, sunqurump samananak sum samsunanaka, ukasti, arunak lurasin taq kastanaka.
2.Uñstawinak amuyuña. Akasti, wawankasaruw qatuqayiw arunaka (qatuqayiw ist´añanakata) ukat kamisak qamawipnax kunjamans ukhämañapawa. Ukast nayrir yanapt´awix kunjakastanakas arunakax utjki, munt´awisanxa, ukanakat payïr yanapt´awix uñt´añatakiw kawkir arunakas kusisiychi anch ukanaka. Kunatix mamapaw anatxayki, ukhanaka.
3. ch´ikhinak amuyaña. Akä pachasti aru pirwapast walpuniw jiljatxi sapürutkamawa, aruw pirwapax pä tunkaruw yäpt´axi. Ukhamarus niya, pä marar purkix ukhswa, Phisqa maranix ukati, aru pirwapast makatxiwa mä waranq phisq patakaniruwa. Ukhaskti qalltakiniw thiwjanakampinkaw amuyt´ayasiñatakix ukhasti, palasjañatak uñt´at sutinaka. Qhiphänakarust arsuskaniwa, aruchirinaka, suti lantinaka, taqi ukanaka. Ukhaskti apnaqarakiw arukax walja kastanakatawa sun arsuñkama.
4. jaqinakan kamawinakapa amuyta. Ukhamata, wawax jach´apthayïw amuyunakapax kunkit uraqpachata, t´aqa jaqinakan kamakipanx urpast aski jasachañatakiw amuyunakax yäqanakata. Qamakipanaja, sumapuniw yatiq ukast lurasiw mä sum jariyaw wawanakasatak utjayañap arunakampi. (Bolaños, 2001).
AWKINAK TAYKANAK JANIW CHURAPXKIT WAKISKIR JAYRIYAÑ NAYRAQAT WAWANAKAR SARAMPATAK YATIQAÑ UTARU Uñtawinakat akä, jach´a markan utjiw walja jaqinakaw qamasipxi wali taqhisiñanxa, uka utanakanx janiw yatipxkit aka wakisir jaryañ nayraqatata. Aka jan walt´awit walj laykutanakatawa, pisi qulqinaka, jaqinakan qamawinakapa, jaqi lurawi, jupanakast janiw churapkiti, mä sum yanapt´awi sun sarñpataki wawanakaru. Jupanakax janiw yatipkanti, janiw khitis yatiyïr utjkanti, jach´a yatiqañ utanakasti, janirakiw atiykapkiti aka markaririnakaru. Parlasktanwa, aka, altu pata markat suna riu siki uksatuqita, aka sunasti Mariscal Sucre satanwa, distritu 4 ukata, Nayasti lurawaytwa mä jach´a yatxatawi, yatiqañ utax santwa “Libertad”.
Nayax yurawaytwa aka yatjatawi pä waraq tunka payani marana. Uka pachanakan nayax uñjawaytwa walja wawanakaruw kinder ukata, kimsa tamamanw yatiqakiw ukamaruw jaljatapxanwa. Nayasti kinder ukanakampix irnaqawaytwa mä marapuniwa.
Uka yatxatawin uñjawaytwa walja jan walinak wawanakast janiw yatipkant sum arusiñaka, ukasti qillqañ tuqitarakist janiw sun lurapxirikanti, ansas taqiniw sumpiniw yatixjatayñaw uka irnaqñanak janchimpi (motricidad gruesa) sataki, yaqä t´aqanaskti, (motricidad fina) ukasti walja yanapañaskanwa, ukasti, (personal y social) ukan ukhamarak walipun yanapt´askañanwa, ukaskti, (audición y lenguaje) yamakis walipuniw yanapañxanwa. Aka yatxatawix luratänwa khä yant´awi, Nelson Ortiz sata ukampi, uka yant´awimpix irnaqaxiw (wawa utanakata) ukanaka.
Awk taykanakast uka pachanakanx janiw yatkapkanti, yaqhapanakasti jukak yatipxana, yaqhanakast janiw yanapkapxant jik´a wawanakaparux ukhamarus niya thaxpachaniw awk taykanakat janiw yatipkanti ullañ qillqañas ukalaykutaw jupanakax sapjanwa, nanakax janiw atipxti wawanasarux yanapañ kuna laykutix jupanakax janiw yatiqañ utarux sarapkatanati.
Janiw jupanakan pachapax utjkant wawanakaparux yanapt´añataki, jupanakaw ñakakiw irnaqaxan qullqitax pisikiw sarnaqapxanwa. Uka laykurak qullq utar apañ ukakiruw juchaskapxana. Wawanakar jaytasaw irnaqir sarsarpxiritayna, ukataw wawanakax wawapuraw utan qamapxiritayna. Wali t´aqhisiñakapxiw yaqhapanakax ukhamaw khamaxiritayna.
Uka laykunakat janiw yäqapkit wawanakaparux yaqhapanakax sapxanwa kunatakirakis irpañapach kinder ukarusti, ch´amaw yatiqañ utarux apaña, wali qullqitakiwa, sasaw arxayapxirnwa nayarusti.
Ukat nayax jupakampiw parliriwa, wawanakar yanpt´aw tuqita, yanapañax wali ch´amanchañatakiw jiska wawanakax taqikunaw lurañ yatiñapa, mä wawast taqikun yatki ukasti wali sumapuniwa, janiw anch irnaqañaxit uka wawampixa.
KUNATAKIX JARIYAÑ NAYRAQATA 1) Munañaw yatiyaw larañanakat wawax sumañapataki. 2) Janir kunakipan wakiyañ jan uñtañpatak uka jan walinaka, janchinakata, ajayuchinakata, taqhi kast jaqinakata. 3) Lurañaw wakiskir wila masinakataki.
4) Juk’apt´ayañaw uka jan walinaka wisanaka.
5) Yanapt´añaw musall sum amuypataki luk´anak apnakañpataki, aruns ukhamarak, ch´ikhinpatakix yatisiñpatakiwa.
KHITINAKATAKIS JARIYAÑ NAYRAQATA 1) usut warminakatakiwa, usutaki, usikipan may usisk ukaraki. 2) Asukut suxta manankamawa. 3) Ñanqha niwrulujik insiphalunak wawanakataki.
KAWKINAS APASIÑPA JARIYAÑ NAYRAQATASTI Akasti, apasiñapaw wila masi thuqina, marqachirimpinakata, uka jak´anakan wal askipuniw jariyañ nayraqat tayk awkinakampi, yäqha wila masinakampinak sumankañapaw wawanakampi, ukasti, utxañapaw yurq uka phaspana.
Nayraqataw taykanakapuniw yätichix suma yatichawinakampi, waskiskir yätichawinakampi, ukast wali jasakiw yatiqawix wawanakataki. Taykanak wawamp yäqa wila masinakampinakampix sumankañanipxañapawa, ukataw ajllirañ wakichawinak sumankañapax sum musanakap wawanakasas sarañpataki, yatiyaw tuqitq, markapat tuqita, p´iqi amuyut tuqita, ukatuqitanakata.
Aka kasta yatiqañanakast lurasiw sum yatiñpataki, jichjtayañataki, musanakapast jaqimpiñataki, chuym ch´allxtayäsinaki, ch´ikhiñpataki, ukasti, taqi akanast yanapt´aniw taxpach yatiqawinakanxa, kamachinakanapan qamasiwinakanpaxa.
KUNA MARARUS WALISPAX JARIYAÑ NAYRAQATA Lurañaw jariyañ nayraqatax wali isk´at pachataw purakankipxpachaw lurañaxa, nayaraqtasti, jaylliwinakaw isch´ukiyaña, akasta suxta marankamawa, asukut pachatwa. Niya kimsa maranitast amuypast yapt´asiw wlajaru phisiwlujikamintiw jariyañ inamp walja, plastisidad siribral sapxkijä, aski walipuniw kimsa tunk suxtan phaxsikamaxa.
Sawipanxa (Mendoza, 2000), pusi phaxsinix ukhasti, ukarsaw qalltix jariyaña: uñjantuqi, isch´ukiñtuqi, ch´amampkatjañtuqi, samsuñ ullqiñatuqi, wakiasiñ arsuñtuqi, khakhañtuqi, k´usiñtuqi, ukanakawa. Suxta phaxsinxi ukasti, yatxiwa walja yatiqawinaka, kumpnaqañ yatxiwa, sarnaqañ qallxañapawa, jach´anakarust amuyxiw parlasiwipana, amuyäñaw arunakamp anatañanakap uñichayañasa, lurawinak amtatanak tukuyañawa.
TUKT´AYAWI (CONCLUSIONES) Juka´a jariyañ nayraqat wawanakarux tayk awinakast janiw yatipkiti, aka wakiskir amayuta, kuna, laykitix qamapxiw pist´qullqita, amuyunakas mayjarakiwa, sarta surawix mayjarawika taqi uka jila masinakan yämakis janipuniw utjkit mä suma wakiskir yänapt´awix jisk´a wawanakaru. Ukampis wali askipunispaw mä wawa utax ukhänakan ukast askichaspaw yänpt´aspaw walipun walj wawanakaru, uka jariyañ nayraqat tuqita.
Amt phuqhawisti, jayriñ nayraqat ukansti, uñt´añawa thaxpach amuyunakap tuqi, lurawinakap tuqita, sapa mayn wawanakana.
Ukasti, sum amuyuñarakiw janiw taqpach wawanakax kipqapurapkiti, ansas sapamayniwa, mayjatarakiw qatuq yatiqañanaka, ukhamarus aruskasiwins pachparakiwa. Tayk awkinakast yatipxañpaw kawkikamas sum jayriyañapuw janiw anch walj jayriyäñakiti.
Tayk awkinakasti, sumpuniw amuyupxañapuniw kunatix jayriyañ uqsatuqita, yänapt´añpapxapuniw yämakis churañaw wallj iyawsawinaka, ch´amanchawinaka. Ukataw saña, utanapuniw qalltañ sum jayriyan wawanakasarux suma yatiñchawinakampinakax yatichaña.