Yatxatawi

De Wikipedia

Yatxatawi (latin aru: Scientia, kastilla aru: Ciencia). CIENCIA TOQEJJ KUNANAKAS JIKJJATASIWAYI

Má diccionariorjamajja, ciencia siski uka arojj akham san muni, “taqe kunanakat’i aka oraqensa alajjpachansa utjki ukanakat yatiña, ukanakasti wali yatiñampi ukat amuyumpiw yatjjatasi”. Ukhamajja, taqe ukanakat yatjjatañatakejj wal Ch’amachasiñaw wakisi, awisajj janiw kunas jikjjataskiti.  Cientificonakajj semananaka, phajjsinaka, jan ukajj walja maranakaw sum yatjjatañatakejj ch’amachasiwayapjje. Ukampis awisajj janiw kunsa jikjjatapkiti, awisajj kuntï jikjjatapki ukajj jaqenakar yanapt’arakiwa. Jichhajj ukanakat pay uñjañáni.

Europa cheqanjja, mä empresajj wali aguantkir mä filtro urna q'omachañatak plasticot lurawayi. Ukham maquinanakajj aka Oraqen jan walt’äwinak utjki ukatakiw apnaqasiwayi, pasir 2010 maran Haití markan oraq khatatejj utjkána ukansa yanapt'awayarakiwa.

Alajjpachanjja, walja satélites sasin unt’atäpkis ukanakaw sistema de posicionamiento glo­bal (GPS) utjayaraki. Qalltan militaranakatakiw lurasi’na, ukampis GPS satäkis ukajja, kawkhankapjjesa uk yatipjjañapatakiw auto apnaqerinakaru, avión apnaqerinakaru, barco apnaqerinakaru, ukat yaqhanakampir yanapt’i. Jichhürunakanjja, cientificonakan ukham uñstayapjjatap laykuw yaqha markanakarus facilak sarsna.

¿Juman celularas, computadoras jan ukajj Internetas utjtamti? ¿Jichhak uñstir aparatompiti usumat qollasiwayta? ¿Avionat viajiritati? Ukha­mächi ukhajja, kunanaktï cienciajj jaqenak layku lurawayki ukan yanapt’apampiw ukanak jikjjatawaytanjja. Cheqas cienciajj sum jakasiñatakejj kunaymanitwa yanapt’awayaraki.

KUNSA CIENCIAJJ JIKJJATASKI

Jichhürunakanjja, aka oraqetsa ukat alajjpachatsa cientificonakajj juk’amp yatjjatasipkakiwa. Físicos nucleares sasin uñt'atápki ukanakajja, átomo satäkis ukjjat yatjjatasipkakiwa ukat astrofísico sasin uñt’atäpki ukanakajja, kunjamats alajjpachajj utjawayi uksa yatjjatasipkarakiwa. Niyakejjay wal yatjjatasiwaychejja, kunatsa Biblian parlki uka Diosan utjatapajj jan yatiski sasaw yaqhepanakajj amuyapjje.

Wali uñt’át yaqhep cientificonakasa ukat filosofonakasa, uka toqet mayjanak amuyapjje. Amir D. Aczel qellqerejj akham siwa: “Ciencia toqet yaqhep yatjjatatanakajja, Diosajj janiw utjkiti sasaw sapjje” sasa. Sañáni, física toqen yatjjatat mä chachajja, “aka oraqe ukat alajjpach lurir mä Diosan utjatap janiw kunas qhanañchkiti, ukatwa Diosajj janiw utjkiti sasin sissna” sasaw qhanañchi. Yaqhepanakajj Diosar creyiñajj “layqasiñar” creyiñamp sasiwa ukat cienciajj "wali chama jan amuyañjam yaticháwinak qhanstayi" sasaw sapjjaraki.

Ukampis akham sasaw jiskt'asiñasa: ¿cientificonakajj taqe kun sum yatjjatasati “Diosajj janiw utjkiti” sasin sapjjpacha? Cheqas janiwa. Walja askinakas jikjjatasiwaykchejja, walja cientificonakajj 'janiw taqe ukanakajj yatjjatañjamákiti, jan ukajj janiw kunapachas yatjjataskaniti’ sasaw sapjje. Física toqet yatjjatir premio Nobel katoqer Steven Weinberg sat chachajja, akham sänwa: “Janipuniw taqe ukanakat sum yatjjataskaniti” sasa. Astronomía to­qet wali yatjjatt’at Martin Rees sat yatichirejja, akham sasaw qellqana: “Janiw jaqenakajj ukanak yatksnati” sasa. Jupajj Gran Bretaña markatawa. Kunjamtí uñjawayktanjja, kunanakatí utjki ukanakat wali yatjjatañaw utjaski, jisk'a celulanakata, alajjpachata. Sañäni:Alajjpach toqet yatjjatatanakajja (cosmólogos) “kunanakatí alajjpachan utjki ukanakatjja, sapa patakat 95 janiw uñjaskiti ukat janirakiw cientificonakan maquinanakapas ukanak yatjjatirjamákiti” sasaw sapjje. Ukanakarojj materia oscura ukat energía oscura sasinwa sutichapjje. ¿Kunas ukanakajja? Janiw khitis yatkiti.

Cientificonakajj waljanakwa jan qhanahchirjamapkiti. Mä wali uht’at neurologojj akham siwa: “Janiw taqe kun sum yatksnati, ma cientificojj janiw amuyupampik apayasinapakiti, jan ukasti juk’amp yatjjataskakinapawa” sasa.

Jumati' “cienciajj taqe kunwa sum qhanahchawayi, ukhamajj Diosatsa, Bibliatsa armasjjahasawa” sasin amuysta ukhajja, ak amtahamawa: cientificonakajj wali suma maquinanakampis yatjjatawayapkchejja, ma juk’ak vatjjatasipki, walja yatjjatahaw faltaski. Uka toqetjja, Ency­clopedia Britannica sat qellqatajj akham siwa: “Jichhiirkamajj pusi waranqa maranakas yatjjatasiwakchejja, alajjpachajj kunjamas ukajj janiw amuyahjamakiti, Babilonia markachirinakatakejj ukhamarakipachanwa” sasa. Ukhamasti, kunti’ cienciajj jan jikjjatawavki ukana­kat ¿kunjamsa amuyahasa?

Uka toqet sapa mayniw kunsa amtjjahapa sa­saw Jehova Diosan Testigonakapajj amuvapjjta. Nanakajj aka ewjjt’arjam sarnaqahatakiw ch’amachasipjjta: “Suma chuyman’ipjjatamajj taqe jaqenakan unt’atapan” (Filipenses 4:5). Kunjam­sa Bibliampi ukat cienciampejj yanapt’asipjje uka toqet wali amuyumpi yatjjatahamatakiw ch’amancht’apjjsma.

  • Jakaña yatxatawi (latin aru: Biologia, kastilla aru: Biología).
  • Biología toqet yatjjatt’atanakajja, kunas celulanak manqhan pasi ukanak janiw sum yatipkiti: sañáni, kunjamsa ch’am utjayi, kunjamsa cuerporus yanapt’i ukat kunjamsa ukanakajj jalanoqasi uksa janiw yatipkiti. Cientificonakajj janiw uka toqenakat sum qhanañchawayapkiti.
  • Jakhu (latin aru: Mathematĭca, kastilla aru: Matemáticas).
  • Alaxphacha
    Alaxpacha yänakata (kastilla aru: Astronomía).Alajjpach toqet yatjjatatanakajja (cosmólogos) “kunanakatí alajjpachan utjki ukanakatjja, sapa patakat 95 janiw uñjaskiti ukat janirakiw cientificonakan maquinanakapas ukanak yatjjatirjamákiti” sasaw sapjje. Ukanakarojj materia oscura ukat energía oscura sasinwa sutichapjje. ¿Kunas ukanakajja? Janiw khitis yatkiti.
  • Kimika ( (kastilla aru: Química).
  • saythä
    (Física)Gravedad satäkis uka leyirjamaw sapür samaqtanjja, ukhamäkchisa janiw uka toqet sum yatiskiti. Física toqet yatjjatatanakajj kunjamsa gravedad sa­täkis ukajj waythapistu, jan ukajj kunjamsa Oraqjjar phajjsejj yapar muytañapatakis wayjjasi ukajj janiw sum yatiskiti.
  • (...)