Perú markan sarnaqäwipa
Perú markan sarnaqäwipa
[trukaña | chimp askichaña]Perú markan sarnaqäwipa (kastilla aru: Historia del Perú) jichha pacha Perú markan kunayman jaqinakan sarnaqäwipawa, nayra vestigios de ocupación humana ukanakat jichhakama. Nayrïr jaqi tamanakax Edad de Hielo Wisconsin ( XI milenio a. C. ) tukuyaruw puripxäna , uywa katurinakjama ( periodo lítico ). Jupanakan wawanakapax horticultura lurañ qalltapxäna niya VIII milenio a. C. ( periodo arcaico ), uka pachanx camelidos sudamericanos ukanakax uywatarakïnwa ukatx nayrïr ayllunakax uñstañ qalltapxäna.
Perú markan civilización ukan yurïwipax civilización Caral satäkis ukampiw chikachasiñapa, jichhürunakanx Caral markaw juk’amp uñt’ata, Supe Valle uksankiwa, Perú markan chika taypinkir quta thiyankiwa. Aka saräwix 3200 marat 1800 marakamaw jilxattawayi. a. C. América uksanx nayra marka civilización ukawa ukatx jichha pachanx yaqha jach’a centros de influencia cultural ukanakamp chikaw utji, Sumeria, Egipto, China, India ukanaka. Aka pachax nayrïr sociedades arquitectura monumental ukan uñstawayi, mä jach’a red comercial ukar tejidos ukanakax Amazonas ukat costa ecuatoriana uksan yänakap mayachthapi. Uka pachatpachaw uka suyun jaqinakan complejidad social ukhamarak cultural ukanakax jilxattawayi, ukat civilización andina ukanakaw uñstawayi.
Civilización Caral ukan ch’amap markapax niya 1800 maranx jan ch’amanïxänwa. a. C., ukax machaq centros culturales ukanakaruw quta thiyan thakhi churawayi, anqax tuqin ukhamarak aynach tuqin. Cupisnique cultura ukax uñstawayiwa ukatx qhipatx niya 1200 maranakanwa uñstawayi a. C., Chavín, mä wakiskir markaw uka pachan sociedades agrícolas ukanakar 200 marakama articula a. C. Chavín de Huántar templox nayra Perú markanx wali wakiskir ceremonial centro ukhamäpachänwa. Ukhamaw Chavín markax wali wakiskirïpachäna, yupaychäwinsa, saräwinsa, ukhamarak política tuqitsa, pallapalla tuqitsa.

Niya 600 marana, Wari cultura ukaxa Ayacucho suyunxa uñstawayiwa, ukaxa siwara yapuchañatakixa terraza yapuchañanaka nayraru sartayata. Ukax markan nayrar sartawipa ukat Nazca ukat Tiwanaku ukanakan wali uñt’at ch’amanchawip uñacht’ayi. Imperio Wari ukax juk’at juk’at Andes uksat Qajamarka uksaruw alay tuqin jilxattawayi. Ukax nayrïr imperio panandino ukawa, ukax chiqaw utji, ukat markapax Huari markanw utjäna.
Niya 1000 marana, Wari jaqinakan política ch’amapax t’aqa t’aqaw tukuwayi, ukat walja estados centralistas ukanakaw utjawayi, anqax tuqinx Lambayeque ukat Chimú ukanakaw utjawayi, ukatx aynach tuqinx Chincha ukanakaw utjawayi .
1438 maranx Imperio Inca ukax jach’aptañ qalltawayi, apnaqañkama, siglo XVI, 200 jila andino markanakaruw puri, ukax Hemisferio Occidental uksan juk’amp jach’a uraqinakaruw puri. Civilización inca ukax taqi nayra inka saräwinakan sintesis ukanïnwa . Inkanakax jupanakan apnaqat jaqinakan taqi manifestaciones culturales ukanakap katuqapxäna ukat uñstayapxarakïna. Jupanakan nayrïr méritopax mä estado imperial ukan lurawipawa, uka amtapax mundo andino ukan mayacht’asiñapänwa, ukampis definitiva consolidación ukax invasión española ukampix ch’amanchatawa.

1532 maranx Tahuantinsuyo markar katuntañax qalltawayiwa, Francisco Pizarro irpirin p’iqinchat español conquistador ukanakan irnaqatapampi, jupanakax walja markanakan incas ukanakamp apnaqat markanakan wali aski yanapt’ataw utjäna, Huancas, Chachapoyas ukat Cañaris ukanaka. Aka atipt’asiñ ch’axwawix 1572 maran tukuyäna, Vilcabamba markan qhipa inkanakapar katuntasin jiwayata, Túpac Amaru I.
Conquistadores ukanakan ch’axwawinakap tukuyatatxa, Virreyalto de Perú ukan definitiva utt’ayawipax utjawayi, ukax Virrey Francisco de Toledo jupan wakicht’ata. Europa markankirinakan puritapa ukat viceregal ukan pachapax Iglesia Católica ukan uñstatapa ukat españolanaka, indígenas ukat África uksat esclavonakjam apanit ch’iyar jaqinakax wali ch’amampiw mayacht’asipxäna . 1600 siglo, ., explotación minera ukax economía mercantilista de la virreyalto ukaruw apnaqatayna, juk’ampis Putusi jak’anx apnaqatayna.
Reformas Borbónicas agresivas ukax siglo phuqhasiwayi maynit maynikam kutkatasiñanakaruw chʼamañchtʼapjjäna, ukat Túpac Amaru II (1780-1781) chachajj wali chʼamampiw kutkatasïna. Francia markan España markar mantatapax Perú markanx libertario amuyunakaruw ch’amanchawayi, ukax 1821 maranw independencia uñt’ayawayi, ukampis kimsa mara qhipatx Ayacucho ch’axwäwinx 1824 maranw independencia ukarux ch’amanchawayi, ukax sur uksan ukhamarak norte uksan qhispiyasiñ movimientos ukanakan yanapt’apampiw ch’amanchawayi.

República Piruw qalltawipaxa nayrïri Congreso Constituyente de Perú ukana utt’ayatapampiwa 1822 marana, nayrïri tunka maranakanxa República ukaxa militarismo ukaxa wali ch’amanchatawa escenario político ukanxa. 1836 ukat 1839 maranakanx Perú markax Bolivia markamp mayachasiwayi, Confederación Piruw-Wuliwya tuqi, mä entidad política ukax Chili markan yanapt’at nacionalistas peruanos ukanakan reacción ukarux atipt’awayiwa.

1840 ukat 1860 maranakanx guano ukan jach’a ch’amanchawipax utjawayi, Ramón Castilla irpirix capitalizawayiwa, Estadon modernización ukat jach’a obras públicas ukanakar qalltañataki. España markamp atipt’asis ch’axwañ tukuyatatxa (1865-1866), qullqi tuqit mä jach’a jan walt’awiw utjawayi, ukat markax desarme ukaruw puri. Chile markax ukat askinak apsuwayxi, Pacífico uksan ch’axwäwip (1879-1883) uñstayañataki, Perú uksan guano ukat nitrato ukanak katuntañ amtapa. Aka ch’axwawix jach’a pallapallanakan jan walt’awipawa, Perú markax historia republicana ukanx t’aqhisiwayi.
Chile markamp ch’axwañ tukuyatatxa, Reconstrucción Nacional ukax qalltawayiwa, militarismo ukax política jakäwinx wasitatw uñstawayi, 1895 marakama, ukatx Nicolás de Piérola revolución ukan atipt’atapatx mä pachaw civiles ukanakan predominancia ukan qalltawayi, República Aristocrática (1895-1919) ukham uñt’atawa. Aka pachax capitalismo inglés ukax wali jach’anchatawa ukatx exportaciones agroindustriales (azúcar, algodón) ukat caucho uksa apsuñatakiw ch’amanchasi.
Yaqha civil p’iqinchir Augusto Leguía, jupax Oncenio (1919-1930) ukham uñt’at pacha qalltawayi. Leguía markan gobiernopax dictatorial, corrupto ukat Estados Unidos markan interesanakaparuw ist’ata sasaw k’umipxäna, ukhamakipans markan modernización uka lurañ amtapxäna ukat Colombia ukat Chile markanakamp territorio ukan ch’axwawinakap askichañatakis wali askiwa. Ecuador markamp jan walt’awix 1941 maran ch’axwäw tukuyatatw askichasiwayi, ukatx 1942 maran Protocolo de Río de Janeiro ukax firmasiwayi.
Oncenio qhipatxa, política, social ukat económica ukanakan jan walt’awinakapaw utjawayi, phisqa tunk maranakanx pallapallanakan ukhamarak civiles ukanakan gobiernonakapax mayjt’ataw uñjasiwayi. Machaq partidos ukanakaw uñstawayi, APRA ( Partido Nacional de Acción) ukat Partido Comunista Peruano, jupanakax estructuras socioeconómicas ukanakar mayjt’ayañatakiw mayiwinakap uñt’ayapxäna.

Gobierno Revolucionario de las Fuerzas Armadas ukaxa 1968 marata 1980 marakamaxa, nayra moldes de la sociedad peruana ukanaka mayjt’ayañataki yant’awiwa, ukatxa walja tuqinakata aski phuqhawayi; ukampis qullqi tuqitx jan walt’ayataw uñjasiwayi. 1980 maranakan gobiernos populistas ( Fernando Belaúnde Terry ukat Alan García ) jupanakax qullqi tuqit jan walt’awinak juk’amp jan walt’ayapxäna ukatx janiw terrorismo extrema izquierda ukan jan walt’awiparux jark’aqapkänti .
Alberto Fujimori (1990-2000) jupan gobiernopax uka jan walt’äw askichawayiwa, markan economía ukax neoliberalismo uksaruw uñt’ayi, terrorismo ukaruw atipt’awayi, ukampirus autoritarismo ukat corrupción ukaruw jaqukipataraki . 2001 marat qalltasinx machaq pachaw continuidad democrática ukax qalltawayi, ukax inestabilidad política ukamp uñt’atawa.
